19 Şubat 2025, By Dominica Knazovicka
Egzotik evcil hayvanlar, eğitimsel değer, arkadaşlık ve benzersiz deneyimler sunarak dünya çapında giderek daha popüler hale gelmektedir. Ancak, bu büyüyen trendin önemli bir maliyeti, yerli türlerin azalmasına yol açan başlıca faktörlerden biri olan evcil hayvan ticaretidir. Yabancı türler kaçtığında ya da serbest bırakıldığında istilacı tehditlere dönüşebilir. Kıbrıs gibi eşsiz endemik türlerin yaşadığı adalarda bu istilalar, yerli faunanın yok olması ve hassas habitatların kalıcı şekilde değişmesi gibi felaketlere yol açabilir. Tehditler büyüktür; sorumlu evcil hayvan sahipliğini teşvik etmek, daha katı düzenlemeler getirmek ve bu ekolojik felaketleri gerçekleşmeden önlemek için acil bir eylem gereklidir.
Egzotik Evcil Hayvan Sahipliğinin Çift Yönlü Etkisi
Egzotik hayvanları evcil hayvan olarak beslemek; arkadaşlık, stres azaltma ve eğitim gibi nedenlerle yaygın bir uygulamadır. Bu canlılar şüphesiz merak uyandırır ve vahşi yaşam ile doğa korumaya yönelik takdiri artırır. Birçok kişi için egzotik evcil hayvanlar sadece hayvan olmaktan öte; uzak coğrafyalardaki fauna ve veteriner hekimlik ya da doğa koruma gibi alanlardaki kariyerlere ilham vermektedir.
Ancak bu hayranlığın ardında çarpıcı bir gerçek yatar: Kaçan veya doğaya bırakılan evcil hayvanlar istilacı türlere dönüşebilir ve bu durum ekosistemlere, ekonomilere ve hatta insan sağlığına geri dönüşü olmayan zararlar verebilecek yıkıcı bir etki zincirini tetikleyebilir.
İstilacı Türleri Anlamak
İstilacı türler, doğal yaşam alanlarının dışına getirilen ve biyolojik çeşitlilik ile insan sağlığına tehdit oluşturan organizmalardır (CBD 2002). Sadece Avrupa’da bile 10.000’den fazla yabancı tür bulunmakta olup, bu türlerin ’i ekosistemlerde veya ekonomilerde önemli bozulmalara yol açmaktadır (EEA 2020). Her yabancı tür istilacı hale gelmese de, istilacı olanlar büyük zorluklara sebep olmaktadır.
Egzotik evcil hayvanlar, genellikle kasıtlı serbest bırakma veya kazara kaçma yoluyla yeni bölgelere girmektedir ve bazıları istilacı potansiyele sahiptir. Evcil hayvan sahipleri, yaşam tarzı değişiklikleri, istenmeyen davranışlar veya hayvanların mevcut barınma koşullarına uyum sağlayamaması gibi nedenlerden dolayı bu canlıları serbest bırakabilmektedir (Reaser & Meyers 2007).
İstilacı Türlerin Yıkıcı Etkisi
Biyoçeşitlilik Kaybı: İstilacı türler, dünya genelinde biyoçeşitlilik kaybının başlıca nedenleri arasında yer almakta olup, küresel tür kayıplarının da ’ına katkıda bulunmaktadır (IPBES 2023). Avrupa’da, kritik tehlike altındaki 395 türün neredeyse üçte biri istilacı yabancı türler nedeniyle tehdit altındadır (EEA 2020). Yaygın olarak tanınan mekanizmalar arasında; kaynaklar için rekabet, yırtıcılık, hastalık ve parazit yayılımı, yerli türlerle melezleşme ve habitat tahribatı yer almaktadır.
Ekonomik Hasar: Zarar yalnızca doğa ile sınırlı kalmamaktadır. İstilacı türler, tarım ve su ürünleri yetiştiriciliğini aksatmakta, mülk değerlerini düşürmekte ve altyapıya zarar vermektedir. Ayrıca, orman yangını risklerini artırmakta ve yönetim ile yok etme çabalarına yönelik maliyetleri yükseltmektedir.
İnsan Sağlığı Riskleri: İstilacı hayvanlar, zehirli olabilir, hastalık bulaştırabilir veya insanlara ve evcil hayvanlara fiziksel zarar verebilir.
Kıbrıs gibi izole ekosistemlere ve yüksek endemizm oranlarına sahip adalar özellikle savunmasızdır. Şaşırtıcı bir şekilde, globaldeki ada türü yok oluşlarının ’sı istilacı türlerle ilişkilendirilmiştir (Bellard et al., 2016), bu da acil müdahale gerekliliğini ortaya koymaktadır.
İstilacı Türleri Anlamak
Kıbrıs, istilacı türlerle ilgili kendi mücadeleleriyle karşı karşıyadır. Son derece rekabetçi Kırmızı Yanaklı Su Kaplumbağası, zehirli Aslanbalığı ve yıkıcı Kırmızı Bataklık Kereviti, bir zamanlar esaret altında tutulan ancak şimdi tüm ekosistemleri tehdit eden yabancı türlerden sadece birkaç örnektir. Ayrıca, esaretten kaçtıktan sonra Avrupa’ya getirilen oldukça istilacı olan Çiğdeci ve Gül-Halkalı Papağan gibi yeni tehditler de ortaya çıkmaktadır.
İstilacı tür tehdidinin artmasına yanıt olarak Kıbrıs, listede yer alan istilacı türlerin ticaretini, üremesini ve ithalatını kısıtlayan ve erken tespit ile izleme sistemleri kuran AB Yönetmeliği 1143/2014/EC'yi uygulamaya koymuştur. AB düzenlemelerinin ötesinde, adadaki istilacı türlerin dağılımını izleyen, araştırmaya ve politika oluşturma süreçlerine katkıda bulunan CY.I.A.S. veritabanı oluşturulmuştur (Martinou et al., 2020). Ancak, siyasi zorluklar bu çabaları karmaşıklaştırarak uygulama ve koordinasyondaki boşluklara yol açmaktadır.
Çabalarımıza rağmen, mücadele devam ediyor…
Adamızdaki tüm istilacı türleri tamamen ortadan kaldırmak gerçekçi olmayabilir, ancak proaktif önlemler yeni türlerin getirilmesini engelleyebilir. Bireyler, yerli ve egzotik türler hakkında bilgi edinerek, istilacı faunanın ekolojik sonuçlarını anlayarak ve sorumlu evcil hayvan sahipliği yaparak—yani egzotik evcil hayvanları asla doğaya bırakmayarak—önemli bir fark yaratabilirler. Ancak karar vericiler, egzotik evcil hayvan sahipliği ve ticaretini düzenleyen yasaları güçlendirerek, erken tespit programları uygulayarak ve istilacı popülasyonların yönetimi için teşvikler sunarak liderlik rolünü üstlenmelidir.Etkin izleme ve veri paylaşımını sağlamak için ada genelinde işbirliği hayati öneme sahip olacak; bu sayede adamızın biyoçeşitliliğini korumaya yönelik bütünleşik bir yaklaşımla garanti altına alınabilecektir.
Sonuç
Akdeniz'in biyolojik çeşitliliğin bir mücevheri olan Kıbrıs, Dünya'nın başka hiçbir yerinde bulunmayan türlere ev sahipliği yapmaktadır. Bu olağanüstü biyolojik çeşitlilik, adayı istilacı türlere karşı özellikle savunmasız hale getirmekte, kararlı ve sürekli müdahaleye duyulan aciliyeti gözler önüne sermektedir. Halihazırda mevcut oluşmuş hasarları geri alamayabiliriz; ancak bireysel sorumluluğu teşvik etmek, mevzuaatları güçlendirmek ve etkili müdahaleleri sağlamak suretiyle daha fazla zararın önüne geçmek için anlamlı adımlar atabiliriz. Bugün aldığımız kararlar, gelecek nesillerin canlı ve gelişen bir adaya mı yoksa biyoçeşitlilik kaybının izlerini taşıyan bir adaya mı sahip olacağını belirleyecektir.
Oldukça istilacı olan Kırmızı Yanaklı Su Kaplumbağası, Kıbrıs'ta çok sayıda üreyen bir popülasyon oluşturmuştur. Bu tür, adaya evcil hayvan ticareti sonucunda yerleşmiştir ve dünyadaki en zararlı istilacı türlerden biri olarak kabul edilmektedir. Kıbrıs'ta istilacı Kırmızı Yanaklı Su Kaplumbağası, yerli Balkan Terrapin Çizgili Kaplumbağa (Mauremys rivulata) ile kaynaklar için rekabet içerisindedir. Bu istilacı kaplumbağalar, güneşlenme noktalarına, besin kaynaklarına ve habitatlara hakim olarak yerel kaplumbağalarla rekabette üstünlük sağlıyor.
Yasadışı kökeni nedeniyle el konulan bu Sibirya Sincabının artık Taşkent Tabiat Parkı'nda güvenli ve kalıcı bir yuvası var. İstilacı bir tür olduğundan ithalatı, üremesi ve ticareti AB genelinde yasaktır.
Eşsiz rengiyle bu lösistik (soluk veya açık renkli) Rakun, 2016 yılından bu yana ithalat, üreme ve satış yasaklarına rağmen Kıbrıs'ta evcil hayvan olarak besleniyordu. Oldukça istilacı bir tür olan rakunlar, birçok Avrupa ülkesinde popülasyon oluşturmuştur.
Referanslar
Bellard, C., Cassey, P., & Blackburn, T.M. (2016). Alien species as a driver of recent extinctions. Biology letters, 12(2), 20150623.
CBD (Convention on Biological Diversity). 2002. Alien species that threaten ecosystems, habitats or species Decision VI/23. The Conference of the Parties, Hague. Available from https://www.cbd.int/decision/cop/?id=7197 (accessed December 2024).
EEA (European Environment Agency). 2020. Invasive alien species: a growing problem for environment and health. Available from:
https://www.eea.europa.eu/ds_resolveuid/65520fa059cc4333a93ddea662bf4fee
IPBES (2023). Summary for Policymakers of the Thematic Assessment Report on Invasive Alien Species and their Control of the Intergovernmental Science-Policy Platform on Biodiversity and Ecosystem Services. Roy, H.E., Pauchard, A., Stoett, P., Renard Truong, T., Bacher, S., Galil, B.S., Hulme, P.E., Ikeda, T., Sankaran, K.V., McGeoch, M.A., Meyerson, L.A., Nuñez, M.A., Ordonez, A., Rahlao, S.J., Schwindt, E., Seebens, H., Sheppard, A.W., & Vandvik, V. (eds.). IPBES secretariat, Bonn, Germany.
Krysko, K.L., Enge, K.M., Donlan, E.M., Seitz, J.C., & Golden, E.A. (2007). Distribution, natural history, and impacts of the introduced green iguana (Iguana iguana) in Florida. Iguana, 14(3), 142–151.
Lockwood, J.L., Welbourne, D.J., Romagosa, C.M., Cassey, P., Mandrak, N.E., Strecker, A., … & Keller, R. (2019). When pets become pests: the role of the exotic pet trade in producing invasive vertebrate animals. Frontiers in Ecology and the Environment, 17(6), 323–330.
Martinou, A., Pescott, O., Michailidis, N., Zenetos, A., Jenna Wong, L., Pagad, S. (2020). Global Register of Introduced and Invasive Species – Cyprus. Version 1.9. Invasive Species Specialist Group ISSG. Available from https://doi.org/10.15468/uryl57. (accessed December 2024).
Magellan, K. (2019). Prayer animal release: An understudied pathway for introduction of invasive aquatic species. Aquatic Ecosystem Health & Management, 22, 452–461.
Reaser, J.K., & Meyers, N.M. (2007). Habitattitude: Getting a backbone about the pet release pathway. Managing Vertebrate Invasive Species, 40, 63–71.
Shine, R. (2010). The ecological impact of invasive cane toads (Bufo marinus) in Australia. The Quarterly review of biology, 85(3), 253–291.
